Plac bana Jelaćića w Zagrzebiu

Trg bana Jelaćića, ze stojącym na środku okazałym pomnikiem bohatera Chorwacji, jest centralnym punktem w Zagrzebiu i ulubionym miejscem spotkań młodzieży i turystów. Ban Jelaćić wszedł do historii jako znacząca postać Wiosny Ludów i ruchu iliryjskiego.

Zarzewiem rewolucji chorwackiej było zwołanie 25 marca 1848 r. Zgromadzenia Narodowego, które ogłosiło powstanie Trójjedynego Królestwa Dalmacji, Chorwacji i Slawonii w ramach Korony Węgierskiej i pod rządami Habsburgów. Domagano się jednocześnie utworzenia niezależnego rządu dla zjednoczonego królestwa, który miałby odpowiadać przed sejmem krajowym. Na stanowisko bana został wybrany baron Jelaćić, znany oficer Wojskowego Pogranicza. Decyzja ta miała swoje uzasadnienie w uchwałach Zgromadzenia, w których żądano zjednoczenia z Chorwacją Slawonii, Dalmacji, Pogranicza Wojskowego i Rijeki z całym Przymorzem, wprowadzenia urzędowego języka chorwackiego i całkowitej politycznej i finansowej niezależności od Węgier, co zresztą było wypadkową społecznych idei iliryzmu.

Tak naprawdę nominacji Jelaćića na bana nastąpiła dwa dni wcześniej, ale wszystko odbyło się w całkowici tajemnicy. Stało się tak za sprawą austriackiego hrabiego Kolowrata, który uważał, że człowiek tak popularny będzie stanowił skuteczną przeciwwagę dla zakusów Madziarów. Pospieszna nominacja na bana, a zaraz potem na głównodowodzącego wojsk stacjonujących w Chorwacji i na Pograniczu, w decydujący sposób wpłynęła na losy i przebieg rewolucji. Jelaćić postrzegał narodową politykę chorwacką jako demonstrację antywęgierską. Związki z rządem Węgier zostały zerwane 19 kwietnia. Sejm tego państwa oświadczył uroczyście, że szanuje narodowość i język chorwacki i planuje je zachować. 25 kwietnia Jelaćić wydal rozporządzenie o zniesieniu pańszczyzny, ale już dwa dni później ogłosił sądy doraźne przeciwko chłopom samowolnie przystępującym do wykonania reformy. Nowy ban trzymał chłopów twardą ręką i tłumił krwawo wszelkie wystąpienia i bunty.

Sytuacja wkrótce zaczęła się zmieniać: majowa rewolucja osłabiła Wiedeń, wzmocniła pozycję Węgier, a premier rządu węgierskiego, korzystając z okazji, uzyskał od Austriaków decyzję pozbawiającą Jelaćića stanowiska bana i wszystkich funkcji wojskowych.

5 czerwca w Zagrzebiu odbyt się pierwszy sabor chorwacki powołany na mocy wyborów powszechnych. Jelaćića ponownie mianowano banem, Chorwacja została ogłoszona państwem niezależnym od Węgier, a Trójjedyne Królestwo miało od tej pory posiadać własny rząd ustanawiający własne prawa. Wkrótce ban spotkał się w Insbruku z rodziną cesarską i powtórnie zyskał jej łaski, otrzymując poufne pełnomocnictwa przeciwko Węgrom. Sabor obawiający się wojny z Węgrami pozwolił banowi na sprawowanie władzy dyktatorskiej. Do dziś przetrwała legenda Jelaćića, którego postać, stojąca na cokole w centrum Zagrzebia, symbolizuje raczej to, co naród chciał widzieć w swoim banie i przywódcy niż to, jakim człowiekiem byt on naprawdę.